Thủy điện A Vương xả tràn. Ảnh: Ngọc Nhơn/Icon.com.vn
Bên cạnh đóng góp tích cực, nhiều vấn đề về môi trường phát sinh từ việc phát triển và vận hành thủy điện. Việc các bên mãi còn tranh cãi và khắc phục một cách chậm chạp, thiếu quyết liệt về những vấn đề liên quan đến thủy điện, đã dẫn đến quyền lợi của người dân tại khu vực hạ du dòng sông thiếu sự quan tâm cần thiết.
Giám sát cộng đồng – lỗ hổng cần được lấp
Thủy điện là đề tài nóng trong vài năm qua không chỉ đối với người dân vùng hạ du Vu Gia – Thu Bồn mà còn là sự quan tâm của cộng đồng. Những ý kiến trái chiều, lợi ích và hệ lụy của thủy điện… tất cả đều được báo chí, dư luận đưa lên đỉnh điểm. Nhưng một thực tế là xã hội lại nhìn nhận, đánh giá nó một cách cảm tính, chủ quan và sơ sài; chưa có một tổ chức hoặc cá nhân nào đánh giá chính xác những thiệt hại do thủy điện gây ra, trong khi thủy điện tồn tại một cách hiện hữu mà ai cũng có thể nhìn, đo, đếm.
Trước đây, nhiệm vụ chính của thủy điện lớn tại lưu vực Vu Gia – Thu Bồn là cung cấp điện cho hệ thống điện quốc gia, nhưng hiện nay chức năng giảm lũ trong mùa bão lũ và điều tiết nước cho mùa khô được đưa lên hàng đầu. Vấn đề an sinh cho cộng đồng hạ du được quan tâm, vai trò trách nhiệm của chính quyền địa phương về quản lý, điều hành thủy điện được khẳng định và đánh giá cao hơn ngay tại quy trình liên hồ mùa lũ.
Chuyên gia Lê Anh Tuấn, Viện nguyên cứu biến đổi khí hậu cho biết, 5 năm qua, những hệ lụy từ việc phát triển thủy điện lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn đã được nhìn thấy. Ảnh hưởng của thủy điện cho cư dân hạ du là rất lớn (chưa bàn đến tốt hay xấu), nhưng người dân lại thiếu thông tin, thiếu sự đánh giá công bằng, chính xác. Hay đúng hơn là thiếu đi quyền giám sát những công trình sử dụng tài nguyên chung của cộng đồng.
Thông tin về thủy điện - cần được chú trọng
Công nhân Nhà máy thủy điện A Vương vận hành tại đập tràn thủy điện A Vương. Ảnh: Ngọc Nhơn/Icon.com.vn
Chính quyền có nhiều nỗ lực, các chủ hồ chứa trên lưu vực sông Vu Gia – Thu Bồn cũng có nhiều động thái tích cực trong việc vận hành thủy điện một cách hiệu quả. Cụ thể bằng việc ký kết nhiều biên bản phối hợp cụ thể giữa chủ hồ và chính quyền địa phương cấp tỉnh, huyện nhằm trao đổi thông tin nhanh hơn, nhằm vận hành hiệu quả thủy điện mùa bão lũ và điều tiết nước mùa kiệt.
Hiện nay, những thông tin về tình hình thủy văn, lưu lượng nước về và xả liên tục cập nhật; camera được lắp ngay tại cửa van của các hồ thủy điện và tất cả được truyền trực tiếp cho nhiều cơ quan quản lý của bộ, tỉnh, trung ương. Bên cạnh đó, vài năm gần đây, Thủy điện A Vương chủ động mời đại diện người dân (do các tổ chức, hội, đoàn thể cử) trực tiếp giám sát tại hồ thủy điện trong cả mùa mưa bão. Thủy điện này còn lắp đặt nhiều hệ thống thông tin cảnh báo sớm thời gian xả tràn cho cư dân hạ du… Những hành động đó, được giới truyền thông và các chuyên gia đánh giá là những hành động tích cực, xuất phát từ ý thức an sinh xã hội của doanh nghiệp, tuy nhiên nó vẫn mang tính đơn lẻ và thông tin giám sát đó vẫn chưa thực sự khách quan hoàn toàn. Một tổ chức độc lập lập ra để giám sát việc vận hành thủy điện là cần thiết, nhưng vấn đề đặt ra là năng lực chuyên môn của tổ chức này. Ông Nguyễn Minh Tuấn, nguyên Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi Quảng Nam, người có nhiều kinh nghiệm với thủy điện khi còn đương chức, trong một hội thảo về giám sát cộng đồng trong vận hành hồ chứa thủy điện, phát biểu: “anh muốn giám sát người ta, anh phải giỏi bằng hoặc hơn người ta”.
Lợi ích cho cả 3 bên
Qua khảo sát một cách nghiêm túc, TS. Quách Thị Xuân, Viện nghiên cứu phát triển kinh tế - xã hội thành phố Đà Nẵng đánh giá, thông tin về các hồ chứa thủy điện lưu vực Vu Gia – Thu Bồn chưa thực sự đi đến người dân, ngay cả cấp huyện cũng chưa nắm được quy hoạch của thủy điện. Trong khi đó nếu thông tin đến được cộng đồng thì chắc chắn sẽ có được nhiều kiến nghị, xuất phát từ mong muốn thực tế, giúp cho thủy điện có nhiều hành động tích cực, đóng góp thiết thực cho đời sống của người dân hơn, như xác định ranh giới bị ảnh hưởng của lũ qua bản đồ ngập lụt, tăng cường mật độ loa cảnh báo xả tràn, tránh hiện tượng “sốc” vì lũ…
Thông tin trái chiều, tạo dư luận xấu, làm ảnh hưởng đến hình ảnh của thủy điện trong cộng đồng thời gian qua là một thực tế. Chủ hồ chứa thủy điện A Vương phải tổ chức liên tục mấy năm liền các chương trình truyền thông đến tận người dân hạ du tại huyện Đại Lộc, thôn, chợ, trường học để giải thích chủ yếu một vấn đề “thủy điện không tự sinh ra nước, nên nó không tạo ra lũ”… Trong khi đó, nếu có một kênh thông tin mà người dân thực sự tin cậy, mang tính khách quan, chính xác thì vấn đề giải thích cho cộng đồng như thủy điện A Vương làm là không cần thiết.
Với việc Quy trình vận hành lên hồ trao quyền điều hành xả nước tại các hồ thủy điện lớn trên cùng lưu vực trong những tình huống xấu vào mùa mưa bão cho Chủ tịch UBND tỉnh là một quyết định được người dân và các chuyên gia ủng hộ vì chủ tịch tỉnh là người của địa phương, hiểu biết về địa bàn, có trách nhiệm và quyền hạn đảm bảo hài hòa lợi ích tổng hợp của doanh nghiệp - người dân và xã hội. Bên cạnh đó, ông Trương Xuân Tý, Chi Cục trưởng Chi cục Thủy lợi (Sở NN&PTNT tỉnh Quảng Nam) nhìn nhận, vai trò của tổ chức giám sát sẽ là một kênh vô cùng quan trọng nhằm hỗ trợ cho chính quyền trong việc quản lý, điều hành các thủy điện một cách tốt nhất trong việc giảm lũ trong mùa bão và điều tiết nước trong mùa kiệt.
Những đóng góp, lợi ích, mặt tốt của thủy điện thời gian qua dường như bị mờ nhạt bởi cụm từ “thủy điện xả lũ”. Để thủy điện trở thành một nguồn năng lượng sạch, một hình ảnh đẹp về khai thác tài nguyên chung của quốc gia thì cần lắm sự thống nhất thông tin giữa dư luận, chính quyền địa phương và chủ hồ chứa và sự đồng cảm chia sẻ khó khăn, lợi ích của tất cả các bên.