Một cơ sở của Husk từng cung cấp năng lượng cho Matipwili,Tanzania hiện đã đóng cửa.
Đây là cam kết tài chính lớn nhất từ trước đến nay trong lĩnh vực điện lực của châu Phi, với mục tiêu cung cấp điện cho 300 triệu người dân trong vòng sáu năm.
Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Phát triển Châu Phi cùng nhiều tổ chức tài chính khác cam kết cung cấp khoản vay lãi suất thấp để triển khai các lưới điện mini chạy bằng năng lượng mặt trời tại các khu vực nông thôn – nơi hạ tầng điện lưới quốc gia khó vươn tới. Một nửa số vốn sẽ được phân bổ cho loại hình này, giúp người dân tiếp cận nguồn năng lượng sạch với chi phí hợp lý. Ajay Banga, Chủ tịch Ngân hàng Thế giới, nhấn mạnh: “Nếu không có điện, không thể có việc làm, không thể có chăm sóc y tế hay đào tạo kỹ năng. Điện khí hóa chính là nền tảng cho mọi thứ".
Mục tiêu của chương trình là cung cấp điện cho 5 triệu người mỗi tháng – một tốc độ mà ngay cả Ngân hàng Thế giới cũng chưa từng đạt được. Tuy nhiên, giới chuyên gia ngành điện vẫn bày tỏ nhiều hoài nghi về tính khả thi của kế hoạch này.
Dự án điện khí hóa châu Phi không chỉ đối mặt với bài toán vốn, mà còn vướng mắc về cơ chế điều hành. Một ví dụ điển hình là trường hợp Husk Power Systems, công ty Mỹ chuyên phát triển lưới điện mặt trời mini, đã phải rút khỏi Tanzania sau khi chính phủ yêu cầu doanh nghiệp bán điện với giá tương đương công ty điện lực nhà nước, dù không được hưởng trợ cấp.
Không thể duy trì hoạt động ở mức giá thấp như vậy, Husk buộc phải bán lại tài sản với mức lỗ lớn, để lại nhiều hệ thống điện mini không hoạt động hoặc bị tháo dỡ. Câu chuyện của Husk phản ánh mâu thuẫn giữa chính sách giá điện và nhu cầu của người dân.
Một trong những người dân bị ảnh hưởng, Mwajuma Mohamed, than thở: “Khi có điện, chúng tôi cảm thấy như những người bình thường. Tôi đã mua một chiếc TV, nhưng giờ nó lại nằm trong hộp.”
Bộ trưởng Năng lượng Tanzania, Doto Biteko, khẳng định chính phủ chỉ muốn giữ giá điện hợp lý và tránh lạm phát. Tuy nhiên, giới đầu tư cho rằng mô hình hiện tại khiến doanh nghiệp tư nhân khó tham gia, cản trở quá trình điện khí hóa.
Ở Matipwili, Tanzania, đường dây điện của Husk (bên trái) bị bỏ không, trong khi điện từ nhà cung cấp chính phủ (bên phải) hoạt động chập chờn, không ổn định.
Điện mặt trời: Giải pháp nhưng chưa phải "chìa khóa vạn năng"
Trong khuôn khổ hội nghị thượng đỉnh, 12 quốc gia châu Phi đã ký các hiệp định cải cách thị trường điện, cam kết cho phép khu vực tư nhân cạnh tranh sòng phẳng với doanh nghiệp nhà nước. Các nhà tài trợ hy vọng điều này sẽ tạo ra môi trường kinh doanh hấp dẫn hơn, thu hút đầu tư tư nhân vượt xa con số 35 tỷ USD.
Bên cạnh hệ thống điện mặt trời mini, khoản đầu tư cũng sẽ được dùng để mở rộng lưới điện quốc gia, trong đó có cả thủy điện và nhiệt điện từ nhiên liệu hóa thạch. Tuy nhiên, sự sụt giảm chi phí lắp đặt năng lượng mặt trời, nhờ vào ngành sản xuất tấm quang điện giá rẻ của Trung Quốc, vẫn là động lực chính thúc đẩy dự án.
Raj Shah, người đứng đầu Quỹ Rockefeller, nhận định: “Điện mặt trời ngày càng rẻ hơn và nhanh triển khai hơn so với việc xây dựng các nhà máy điện truyền thống”.
Điện mặt trời không chỉ có ưu thế về tốc độ triển khai mà còn giúp giảm thiểu phát thải khí nhà kính, phù hợp với xu hướng phát triển bền vững.
Rào cản về thể chế và tài chính
Dù có những cam kết mạnh mẽ, thách thức không chỉ đến từ các quốc gia châu Phi mà còn nằm ở chính sách tài trợ toàn cầu. Mỹ – nước đóng góp lớn nhất cho Ngân hàng Thế giới – có thể làm gián đoạn dòng vốn nếu chính quyền tiếp theo không ủng hộ năng lượng tái tạo và viện trợ quốc tế. Sự thay đổi chính trị tại Washington có thể tác động lớn đến số phận của chương trình điện khí hóa châu Phi.
Chủ tịch Ngân hàng Thế giới, Ajay Banga, chia sẻ về cuộc trò chuyện với các lãnh đạo châu Phi tại hội nghị năng lượng ở Kenya năm ngoái cho biết: “Nếu các bạn muốn duy trì vị trí lãnh đạo, các bạn cần tạo ra việc làm và cải thiện đời sống người dân. Tôi có thể giúp, nhưng các bạn phải hành động.”
Mô hình điện khí hóa nào phù hợp với châu Phi?
Kinh nghiệm tại Tanzania cho thấy rằng điện khí hóa phi tập trung – đặc biệt là lưới điện mini chạy bằng năng lượng mặt trời – có thể là giải pháp khả thi hơn so với mở rộng lưới điện truyền thống.
Ashvin Dayal, giám đốc chương trình năng lượng của Quỹ Rockefelle nhận định việc mở rộng lưới điện quốc gia đến các khu vực hẻo lánh không hiệu quả về mặt chi phí, trong khi lưới điện mini năng lượng mặt trời lại linh hoạt và có thể phục vụ ngay nhu cầu cấp thiết của người dân.
Bằng chứng là Husk Power Systems hiện đã rời khỏi Tanzania nhưng vẫn đang mở rộng hoạt động tại Nigeria và Cộng hòa Dân chủ Congo, nơi có khung pháp lý thuận lợi hơn.
Điện không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn là câu chuyện về công bằng xã hội. Thiếu điện không chỉ là một trở ngại cho tăng trưởng kinh tế, mà còn là một bất lợi nghiêm trọng trong cuộc sống hiện đại.