Sê San lèn chặt khát vọng bao đời đã biến thành dòng sông điện - một kỳ tích nối đôi bờ huyền sử...
Hoài niệm miền cổ tích...
Chuyện rằng thuở hoang sơ, một năm nọ, cao nguyên lâm vào cảnh nắng hạn. Những dòng sông lớn nhất cũng nằm chết giữa những tảng đá im lìm. Nàng Ly đi tìm nước bảy ngày bảy đêm mới đến thác Ia Ly.
Những mong cứu được cơn khát cho dân làng, nào ngờ Ia Ly cũng chết lặng như bao dòng thác nàng đã từng qua. Tuyệt vọng nàng ngửa mặt lên trời kêu lớn: "Hỡi Yàng, sao nỡ bắt dân làng lâm vào cảnh đói khát. Nếu Yàng cho nước, Ly này nguyện hiến thân cho Yang Đăk (Thần nước) để cứu lũ làng".
Nghe tiếng kêu như xé ruột của nàng vọng đến, Yàng cảm động cho tuôn mưa xuống nhưng thần nước cũng đã cuốn nàng đi. Hay tin dữ, Rốc băng rừng đi tìm người yêu. Đến nơi, chàng chỉ còn kịp thấy suối tóc người yêu đã hoá thành dòng thác Ia Ly hùng vĩ.
Cửa nhận nước của nhà máy thuỷ điện Ia Ly. Ảnh: Ngọc Tấn
Người đầu tiên ghi chép về sông Sê San là Henri Maitre. Vào năm 1910, ông đã dẫn đầu một phái bộ khảo sát toàn diện Tây Nguyên trong đó có Sê San. Trọn một thế kỷ qua, đọc lại "Rừng người Thượng", ta vẫn không khỏi khâm phục tầm mắt bao quát mà tỉ mỉ của Henri Maitre. Có điều nhằm phục vụ công cuộc chinh phục cao nguyên của thực dân Pháp, cái nhìn của Henri Maitre mới dừng lại ở góc độ địa lý... Mãi hơn nửa thế kỷ sau, tầm nhìn năng lượng của con sông này mới được hãng Nipon Koie của Nhật điều tra khảo sát vào năm 1966. Tiếp đó là Uỷ ban sông Mekong năm 1971.
Cho đến năm 1978, Viện quy hoạch Bộ Thuỷ lợi Việt Nam mới đặt lại vấn đề. 10 năm sau, với đề án khảo sát của Viện năng lượng rồi Công ty TV - KSXD điện I, tháng 9 năm 1992, luận chứng kinh tế thuỷ điện Sê San mới được Hội đồng Bộ trưởng phê duyệt... Ngày 4-11-1993, Thủ tướng Võ Văn Kiệt phát lệnh khởi công Nhà máy Thuỷ điện Ia Ly. Mốc son chinh phục dòng sông điện Sê San chính thức bắt đầu...
Điểm nhấn của dòng sông
Trong 6 nhà máy thuỷ điện trên dòng Sê San, Ia Ly là điểm nhấn bậc nhất. Là "đứa con đầu lòng", là nhà máy có công suất lớn nhất – 720 MW. Lúc Ia Ly khởi công thì Liên Xô không còn. Thiết bị cho nhà máy ta phải mua theo nghị định thư, khối lượng tính bằng tấn (nghe cứ na ná như mua.. sắt vụn). Đến nay có lẽ chưa nhà máy nào “rẻ” như Ia Ly. Suất đầu tư /kw lắp đặt, các nhà máy khác phải từ 1.500 - 1.800 USD nhưng Ia Ly chỉ có 800 USD.
Toàn cảnh nhà máy thuỷ điện Sê San 3 - một công trình lớn trên dòng Sê San. Ảnh: Ngọc Tấn
Ngày 15-6-2002, nhà máy thuỷ điện thứ 2 - Sê San 3, cách Ia Ly 20 km phía hạ lưu, công suất 260 MW đã được khởi công. Tiếp theo, Sê San 3A công suất 108 MW, Plei Krông 100 MW cũng được nhấn nút năm 2003. Năm 2004, Sê San 4 với công suất 360 MW - lớn thứ nhì sau Ia Ly được động thổ. Thượng Kon Tum là nhà máy cuối cùng ngự đỉnh Sê San dự định sẽ phát điện vào thời gian tới...
Đêm trên hồ thật tuyệt diệu! Có cảm giác trước mắt tôi là tấm thổ cẩm đen được dát lên hàng triệu hạt kim cương. Sê San huyền sử trong trí tưởng tượng của tôi đã hoá biển. Sáu mặt biển giữa cao nguyên với tổng bề mặt hơn 200 km2. Biển lặng thầm với hành trình một đi không trở lại, góp vào mạch máu năng lượng của đất nước mỗi năm 8.385 kWh điện.
Sông Sê San tựa một con rết cắn vào rặng Đông Trường Sơn trùng điệp, lượn thân mình qua những dãy núi đá hẹp, dốc đứng, hợp lưu với các sông Sêrêpôk, Krông Ana rồi đổ nước vào sông mẹ Mekong…