Đa số các nước đang phát triển đều duy trì mô hình liên kết dọc trong phạm vi quốc gia hoặc phạm vi vùng, miền địa lý. Tuy vậy, công việc tái cơ cấu cần đạt được cả mục tiêu trước mắt là đáp ứng đủ điện cho nền kinh tế quốc dân lẫn mục tiêu phát triển lâu dài của ngành điện là sản xuất kinh doanh phải có lãi, các ngành công nghiệp dịch vụ được cung cấp điện liên tục, ổn định và người dân được sử dụng điện với giá cả hợp lý.
Với đặc thù hoạt động điện lực ở Việt Nam, truyền tải điện giữ vai trò trung tâm trong vận hành hệ thống điện, cần được đặt ở vị trí thích hợp để ngành Điện phát triển bền vững, thông qua đó đưa cạnh tranh và thị trường điện vào các giai đoạn phát triển của ngành Điện. Để chuẩn bị các điều kiện tiên quyết cho thị trường phát điện cạnh tranh, sau khi được Thủ tướng Chính phủ chấp thuận, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) đã quyết định thành lập Tổng công ty Truyền tải điện Quốc gia (NPT) theo mô hình công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên (TNHH MTV), đáp ứng tiêu chí các nhà máy điện (GENCO), các công ty truyền tải điện, các công ty phân phối điện thuộc EVN được tổ chức lại dưới dạng các công ty độc lập về hạch toán kinh doanh.
Hiện nay, NPT đang do EVN trực tiếp sở hữu, quản lý, phù hợp với các qui định hiện hành của Nhà nước, là một phần sức mạnh không tách rời đảm bảo để EVN chịu trách nhiệm chủ đạo trong việc đáp ứng nhu cầu điện của cả nước và trao đổi điện với các nước trong khu vực; EVN giữ vai trò chính trong việc đảm bảo cung cấp điện ổn định, an toàn cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội. Thực hiện đầu tư phát triển các công trình lưới điện đồng bộ nhằm nâng cao hiệu quả đầu tư.
Mặc dù trên thực tế, hiện EVN vẫn giữ vai trò chính trong hoạt động điện lực (tính đến hết năm 2008, EVN nắm giữ 64,5% tổng công suất nguồn điện trên hệ thống); độc quyền trong truyền tải điện và gần như chủ đạo trong phân phối và bán lẻ điện (trừ Công ty cổ phần Điện lực Khánh Hoà, EVN chỉ giữ vai trò là cổ đông chi phối). Tuy nhiên, vai trò chính của EVN trong khâu phát điện đang có xu hướng giảm dần. Ngoài yếu tố chủ quan là EVN không thể đảm đương toàn bộ khối lượng đầu tư các nguồn phát do quá lớn, thì các yếu tố khách quan cũng rất quan trọng là chưa cải thiện được như cơ chế giá điện; hành lang pháp lý cho các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực điện lực chưa công bằng giữa EVN với các doanh nghiệp nhà nước khác, giữa EVN với các nhà đầu tư ngoài nhà nước.
Vậy truyền tải điện có thể được đặt một vị trí nào khác ngoài EVN?
 |
| Nếu NPT vẫn được giao là đầu mối duy nhất quản lý truyền tải điện thì ngành Điện sẽ có thể tiếp tục thể hiện vai trò nền tảng hạ tầng của đất nước Ảnh: Phan Cần |
Hiện có 2 quan điểm đề cập đến vị trí của NPT trong hệ thống quản lý Nhà nước về hoạt động điện lực. Quan điểm thứ nhất có thể xem xét là NPT cùng với Điều độ hệ thống điện Quốc gia được coi là các đơn vị cung cấp dịch vụ chung cho hệ thống điện sẽ được tách không chỉ hạch toán độc lập mà còn tách độc lập về mặt pháp lý với EVN. Theo định hướng của thị trường phát điện cạnh tranh, thị phần phát điện của EVN ngày càng giảm, không còn giữ vị trí thống lĩnh thị trường thì việc tăng cường điều tiết của Nhà nước thông qua Bộ quản lý ngành là một lựa chọn hợp lý. Tuy nhiên, nhược điểm của phương án này nếu thực hiện là Chính phủ sẽ phải có một định hướng mới, phức tạp hơn cho EVN như là một tập đoàn kinh tế nhà nước; đồng thời cũng không đạt được mục tiêu tách tổ chức và quản lý của chủ sở hữu doanh nghiệp nhà nước ra khỏi cơ quan hành chính nhà nước, không hạn chế được các tác động trực tiếp và gián tiếp của cơ quan hành chính nhà nước vào quyết định sản xuất kinh doanh như cam kết tham gia Tổ chức Thương mại Thế giới trong quá trình hội nhập kinh tế. Hơn nữa, nếu thực hiện theo phương án này thì cũng chưa phù hợp với chủ trương của Đảng và Chính phủ là tách chức năng quản lý nhà nước ra khỏi chức năng điều hành sản xuất kinh doanh.
Quan điểm thứ hai cho rằng, vai trò chủ sở hữu nhà nước có thể được chuyển về Tổng công ty đầu tư và kinh doanh vốn Nhà nước (SCIC), hoặc một tổ chức chuyên trách trực thuộc Chính phủ thống nhất thực hiện chức năng chủ sở hữu đối với phần vốn của Nhà nước đầu tư tại các tập đoàn kinh tế nhà nước có qui mô lớn và quan trọng. Nếu thực hiện theo phương án này thì được coi là bước tiến lớn trong sắp xếp, đổi mới doanh nghiệp nhà nước, đặc biệt là trong lĩnh vực điện lực. Hoạt động truyền tải điện sẽ được điều chỉnh bởi các thông lệ quản trị doanh nghiệp thông thường theo nguyên tắc không phân biệt đối xử. Tuy nhiên, phương án này cần có sự nghiên cứu thấu đáo do tính chất liên kết hệ thống rất cao trong hệ thống điện, một phần tử tham gia hệ thống không tốt sẽ dẫn đến cả hệ thống điện hoạt động không tốt.
Sự nghiệp đổi mới của đất nước đã mang lại những kết quả to lớn, mang lại diện mạo mới cho một nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với tốc độ tăng trưởng kinh tế khá cao, năm sau cao hơn năm trước, giữ vững mức ổn định trong một thời gian dài. Để thực hiện mục tiêu phát triển kinh tế xã hội 10 năm (2001-2010) đã được Đảng Cộng sản Việt Nam đưa ra là “đưa nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển, nâng cao rõ rệt đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, tạo nền tảng để đến năm 2020 đưa nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại”, đòi hỏi doanh nghiệp nhà nước trong lĩnh vực công nghiệp cần thể hiện được vai trò đòn bẩy và động lực chính của nền kinh tế quốc dân, đảm bảo các mục tiêu kinh tế xã hội lâu dài.
Trong giai đoạn nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở giai đoạn đầu, các mục tiêu tăng trưởng luôn gắn chặt với mục tiêu ổn định xã hội. Định hướng xã hội chủ nghĩa không cho phép sự tăng trưởng kinh tế quá nóng hoặc không cân bằng, trong khi nền kinh tế vừa được điều chỉnh tăng trưởng với tốc độ cao đồng thời với mục tiêu an sinh xã hội, tạo ra cơ cấu kinh tế hợp lý. Đồng hành với tốc độ tăng trưởng GDP cao và ổn định giai đoạn 2001-2008 tăng tương ứng cho các năm 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007 và 2008 là 6,9%; 7,08%; 7,34%; 7,8%; 8,43%; 8,48% và 6,23%, cơ cấu kinh tế tiếp tục chuyển dịch theo hướng công nghiệp hóa và việc nghiên cứu xóa bỏ các rào cản về cơ chế, chính sách, xác lập mục tiêu hoạt động cho các doanh nghiệp nhà nước từng thời kỳ đã thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế này. EVN là một trong những doanh nghiệp nhà nước đóng vai trò như ngành công nghiệp hạ tầng cũng đã trải qua các quá trình sắp xếp, đổi mới căn bản để theo kịp với yêu cầu cạnh tranh và phát triển nội tại của nền kinh tế, hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế. Trong quá trình sắp xếp đổi mới, EVN vẫn giữ vai trò chính trong hoạt động điện lực, nếu NPT vẫn được giao là đầu mối duy nhất quản lý truyền tải điện thì ngành Điện sẽ tiếp tục thể hiện vai trò nền tảng hạ tầng của đất nước.
Nói tóm lại, để doanh nghiệp Nhà nước như EVN tiếp tục khẳng định trách nhiệm của mình đối với việc đáp ứng đủ điện phục vụ phát triển kinh tế xã hội, để ngành Điện thể hiện vai trò là đòn bẩy của sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước… thì việc giữ NPT trong EVN là điều hợp lý. Khi đến giai đoạn thị trường điện đã phát triển, hành lang pháp lý cho hoạt động điện lực đầy đủ, cung cấp điện đã đáp ứng đủ nhu cầu và có dự phòng hệ thống, giá cả điện năng do qui luật cung cầu quyết định… thì lúc đó vấn đề vị trí truyền tải điện ở trong hay ngoài EVN, truyền tải điện do nhà nước sở hữu hay không phải nhà nước sở hữu dường như sẽ không còn là nội dung gây tranh cãi.
Tuy nhiên, để NPT làm tốt các chức năng, nhiệm vụ được EVN và nhà nước giao, Bộ Công Thương cần khẩn trương hoàn thiện hành lang pháp lý, văn bản qui phạm pháp luật cho hoạt động truyền tải điện nói riêng và hoạt động điện lực nói chung. Cụ thể:
Giảm thiểu thủ tục trong các quy định về điều kiện, trình tự, thủ tục cấp, sửa đổi, bổ sung, thu hồi và quản lý giấy phép hoạt động điện lực, trong đó có giấy phép hoạt động điện lực đối với Hoạt động truyền tải điện;
Khẩn trương ban hành Quy định trình tự, thủ tục lập, thẩm định và phê duyệt quy hoạch chi phí tối thiểu, qui hoạch phát triển lưới điện truyền tải.
Sớm hoàn thành Đề án thiết kế thị trường điện các cấp độ, đặc biệt là giai đoạn thị trường phát điện cạnh tranh để làm cơ sở pháp lý cho việc thanh toán phí (giá) truyền tải điện và tính toán chi phí đấu nối của các nhà máy điện vào lưới điện truyền tải quốc gia;
Các quy định về hoạt động của thị trường điện lực, bao gồm: Quy định vận hành thị trường điện; Quy định lưới điện truyền tải; Quy định lưới điện phân phối; Quy định đo đếm điện năng; Quy định áp dụng hợp đồng mua bán điện mẫu cũng cần được ban hành đồng bộ;
Khẩn trương hoàn thành các quy định về phương pháp lập, trình tự, thủ tục thẩm định và ban hành các loại giá và phí trong hoạt động điện lực theo quy định của pháp luật.
Truyền tải điện muốn phát triển bền vững, tiếp tục giữ được vị trí trung tâm trong hệ thống điện thì không chỉ cần những nỗ lực tối đa từ bản thân NPT, những hoạt động chỉ đạo và điều hành sát sao của EVN mà còn cần sự đồng bộ về pháp lý từ phía các cơ quan quản lý nhà nước.