Từ cuối năm 1999 đến nay, thực hiện chủ trương khuyến khích các doanh nghiệp ngoài Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) tham gia phát triển dự án NMTĐ, chủ yếu qui mô vừa và nhỏ (công suất dưới 50MW), vì vậy, công tác qui hoạch thuỷ điện vừa và nhỏ trở nên cấp thiết. Một số tỉnh đẩy mạnh công tác qui hoạch của địa phương. Như vậy, công tác qui hoạch thuỷ lợi-thuỷ điện đã được chú trọng thực hiện. Số lượng đề án tăng nhanh đã góp phần quan trọng trong việc lựa chọn và phát triển dự án.
Dự án NMTĐ trong giai đoạn 2006-2010-2015-2020 dự kiến phát triển theo 2 hướng: Hướng chủ đạo do EVN chủ trì, sử dụng nguồn vốn tự có, vốn vay ưu đãi, vốn tài trợ, vốn vay ngân hàng. Hiện nay, kế hoạch phát triển nguồn đã được dự kiến đến 2020, với tổng công suất 7.694MW. Đồng thời, một số dòng sông đang tiếp tục được qui hoạch, lập dự án, nên có thể đưa vào kế hoạch phát triển 2.997MW.
Hướng hưởng ứng là các dự án NMTĐ BOO và BOT do các đơn vị ngoài EVN thực hiện. Với qui hoạch, dự kiến các dự án NMTĐ ngoài EVN chiếm tỷ trọng 11-15% về công suất mùa mưa của hệ thống và 6-8,5% về năng lượng ở tần suất 75%.
Do chính sách khuyến khích các doanh nghiệp ngoài EVN tham gia phát triển các dự án nguồn điện đã tạo ra làn song đầu tư rầm rộ vào các dự án thuỷ điện vừa và nhỏ, chủ yếu theo hình thức nhà máy điện độc lập (IPP) hay xây dựng -sở hữu-khai thác (BOO). Theo danh sách đăng ký tại cơ quan quản lý, hiện đang có trên 300 dự án đang được các nhà đầu tư đưa vào kế hoạch phát triển. Bên cạnh đó, nhiều dự án đã đi vào vận hành.
Tuy nhiên, giá điện là một vấn đề nhạy cảm. vì yếu tố này có nhiều ảnh hưởng trong suốt qua trình thực hiện dự án.
Hiện nay, giá điện nằm trong sự kiểm soát của Nhà nước. Nếu khung giá điện không phù hợp sẽ gây ra 2 lãng phí lớn ảnh hưởng tới an ninh cung cấp điện. Lãng phí thứ nhất, xảy ra, khi giá điện tương đối thấp so với giá năng lượng khác như khí đốt, dầu hỏa…dẫn đến người tiêu dung sẽ tận dụng tối đa việc tiêu thụ điện thay thế các nguồn năng lượng khác. Trong trường hợp này, người tiêu dùng được lợi, nền kinh tế gánh thiệt hại.
Lãng phí thứ 2 đến từ phía các dự án thuỷ điện BOO. Hiện tại, giá mua điện phát lên từ các dự án này là khá thấp, chỉ khoảng 3,7-4,1USC/kWh ở cấp điện áp thông thường là 22-35kV. Nếu so sánh với giá mua điện ở cấp điện áp 110kV hay 200kV với giá 4,5USC/kWh, thì thấy giá bán của các dự án thuỷ điện BOO là thấp. Nếu tính giá theo mùa, 3 tháng mùa mưa, giá thông thường là 3-3,5USC/kWh, các tháng còn lại là 4,5USC/kWh, thì thấy giá của dự án thuỷ điện BOO cần được xem xét lại.
Do giá bán khó có hy vọng đạt được ở mức cao, các dự án thuỷ điện BOO phải lựa chọn các giải pháp hạ chi phí xây dựng, đê hạ giá thành sản xuất điện năng. Do đó, những dự án nào có giá kỳ vọng vượt quá 4,3USC/kWh đều phải tạm loại bỏ ra khỏi danh sách dự kiến phát triển.
Để hạ chi phí xây dựng, giải pháp đầu tiên của các dự án thuỷ điện BOO hướng đến là làm hồ chứa nhỏ, nhỏ đến mức chỉ đủ điều tiết ngày đêm về tháng kiệt nhất. Do đó, hồ chứa không có khả năng giữ nước mùa mưa để chuyển sang mùa khô. Và như vậy, sẽ lãng phí một lượng thuỷ năng đáng kể, chiếm từ 20-45%, thậm chí đến 50% lượng nước về phải xả thừa qua đập tràn.
Giải pháp thứ 2 mà các dự án thuỷ điện BOO lựa chọn là chọn tuyến năng lượng (tuyến đường dẫn) sao cho ngắn nhất có thể, để đạt mục tiêu cực tiểu hóa giá thành sản xuất điện. Điều này sẽ dẫn đến phải bỏ một phần cột nước phát điện giữa các bậc thang, đồng nghĩa với việc bỏ phí một lượng thuỷ năng, mặc dù biết rằng thuỷ năng là nguồn năng lượng tái tạo, đắt giá, nhưng nếu không dùng sẽ bị loại bỏ. Đứng trên góc độ năng lượng chung của quốc gia, để xảy ra sự lãng phí như trên là rất đáng tiếc và với hàng trăm dự án thuỷ điện BOO hiện nay, sự lãng phí đó chắc chắn phải là con số đáng quan tâm.
Theo tính toán của các chuyên gia chuyên ngành, lấy bình quân công suất đặt cho mỗi dự án thuỷ điện BOO là 16,9MW với 140 dự án đang triển khai, tổng công suất đặt sẽ là 2.365,6MW. Giả sử tận dụng thêm 20% lượng nước xả thừa và 10% cột nước phát điện, thì tổng công suất có thể tận dụng là 757MW. Nếu tính cả trên 300 dự án đã đăng ký, chắc chắn con số này còn có ý nghĩa hơn./